Bezpieczny kosmetyk zawierający w swoim składzie ekstrakty pochodzenia naturalnego – mniejsze ryzyko reakcji niepożądanych u dzieci
W roku 1880 francuscy autorzy napisali, że alergia na kosmetyki jest bardzo ważna, gdyż kosmetyki są używane przez nas codziennie, a ponadto są uważane za istotną składową naszej kultury. Do chwili obecnej ocena ta nadal jest aktualna (Rudzki E 2004).
Kosmetykami stosowanymi u dzieci są środki myjące i pielęgnujące. Należą do nich między innymi mydła, szampony, płyny do kąpieli, pasty do zębów, wilgotne chusteczki higieniczne, emulsje, kremy, maści pielęgnacyjne, zasypki, środki światłoochronne (filtry UVA/UVB).
Główną rolą kosmetyków dla dzieci jest zabezpieczenie wrażliwej skóry dziecka przed podrażnieniem i uszkodzeniem wywołanym przez czynniki egzogenne związane z warunkami atmosferycznymi (wiatr, niskie temperatury, promieniowanie słoneczne), tarciem czy okluzją (wywołanymi przez pieluszkę), działaniem drażniącym, np. składników moczu i kału (amoniaku i enzymów). Substancje wchodzące w skład kosmetyków dziecięcych podczas ich stosowania (mycia, oczyszczania, nawilżania) nie powinny prowadzić do naruszenia ochronnego płaszcza lipidowego, jak również powodować zaburzeń w równowadze mikroflory bakteryjnej skóry (Imai S 1992). W praktyce jednak stosowanie kosmetyków niesie za sobą także występowanie działań niezamierzonych, nie zawsze przewidywalnych dla producenta. W kosmetykach uczulać mogą substancje zapachowe, konserwanty, barwniki, podłoża maściowe, emulgatory, filtry słoneczne (Kieć-Świerczyńska M 2006, Rudzki E 2008). W krajach rozwiniętych wśród nieletnich niepokojąco wzrasta zużycie właśnie tych produktów (Rastogi SC 1999, Rudzki E 2004, Mitello G 2009, Belhadjali M 2008). Doniesienia z ostatnich lat wskazują, że nadwrażliwość na składniki kosmetyków stanowi istotny problem kliniczny u dzieci, zarówno w populacji ogólnej, jak i wybranej (pacjenci z ośrodków dermatologicznych) (Pons-Guiraud A 1994, Giordano-Labadie F 1999, Rudzki E 2008, Śpiewak R 2002, Nardelli A 2009, Simonsen B 2012). Wysoce niepokojące są zwłaszcza doniesienia na temat właściwości uczulających preparatów przeznaczonych do pielęgnacji skóry atopowej, tzw. emolientów (Giordano-Labadie F 1999, Szarmach H 2004).
Analiza Kordus i Śpiewaka dowodzi, że kosmetyki sprzedawane w aptekach, podobnie jak produkty dostępne w drogeriach, zawierają wiele składników o znanym potencjale drażniącym i uczulającym. Autorzy pracy zidentyfikowali 177 kosmetyków zawierających łącznie 522 różnych substancji, w tym 181 substancji aktywnych i 49 składników „problematycznych” (głównie konserwanty i substancje zapachowe). Najczęściej występującymi składnikami aktywnymi w emolientach były: parafina ciekła (46% analizowanych produktów), trójglicerydy kwasu kaprylowego i kaprynowego (33%), alantoina (27%). Składnikami „problematycznymi” określono substancje uznane na podstawie załączników do Dyrektywy Europejskiej za potencjalnie niebezpieczne, których stosowanie w kosmetykach podlega pewnym ograniczeniom. Składniki „problematyczne”, w tym 24 konserwanty, 15 substancji zapachowych i 6 filtrów słonecznych, zawierało ogółem 140 (79%) ocenianych produktów. Spośród składników „problematycznych” najczęściej występował metyloparaben (38% analizowanych emolientów), fenoksyetanol (36%) i propyloparaben (33%). Autorzy badania zidentyfikowali ponadto 4 substancje o znanym potencjale uczulającym, które nie zostały uwzględnione w Dyrektywnie. Były nimi: glikol propylenowy (46% analizowanych produktów), kokamidopropylobetaina (5%), półtoraoleinian sorbitanu (5%) oraz alkohol lanoliny (3%). Tylko 37 przeanalizowanych w tej pracy preparatów,co stanowiło zaledwie 21%, nie zawierało składników„problematycznych” (Kordus K 2012).
Manifestacja nadwrażliwości na substancje kosmetyczne
Manifestacją nadwrażliwości na kosmetyki jest prawie wyłącznie wyprysk. Kosmetyki mogą powodować objawy uboczne przebiegające zarówno w mechanizmach immunologicznych, jak i nieimmunologicznych. W przebiegu zjawisk alergicznych kosmetyki mogą wywoływać alergiczny wyprysk kontaktowy oraz pokrzywkę kontaktową, a reakcje nieimmunologiczne to odczyny fototoksyczne oraz wyprysk kontaktowy z podrażnienia. Alergiczny wyprysk kontaktowy najczęściej związany jest z odpowiedzią typu opóźnionego, ale możliwe są reakcje w przebiegu wszystkich mechanizmów alergicznych łącznie z wystąpieniem reakcji ogólnoustrojowych (Glińska O 2010, Raszeja-Kotelba B 2010). Pojęcie tzw. „kosmetycznego zapalenia skóry” (CosmeticsDermatitis – CD) stosuje się w odniesieniu do kosmetyków i środków toaletowych, jeżeli w czasie ich stosowania zachodzi reakcja skórna, która nie może być wyjaśniona jako związana ze współistniejącymi chorobami, stosowaniem leków lub działaniem innych czynników. Należy podkreślić, że termin ten dotyczy zarówno reakcji z podrażnienia, jak i reakcji alergicznych. Badania epidemiologiczne wskazują, że reakcja z podrażnienia (ICD) występuje znacznie częściej niż reakcja alergiczna (ACD) (Majewski S 2004).
Podrażnienie pojawia się najczęściej w kilka minut po nałożeniu kosmetyku. Z czasem może dojść do obniżenia progu wrażliwości na bodźce drażniące, a nieswoisty stan zapalny będzie ułatwiał przenikanie alergenów. Niealergiczne zapalenie skóry po kontakcie z kosmetykami może być odczynem na czynniki niszczące kwasowość powierzchni naskórka (np. mydła, związki powierzchniowo czynne) i płaszcz lipidowy skóry (np. oleje mineralne, substancje lotne). W przypadku ICD zmiany skórne zlokalizowane są w miejscu aplikacji kosmetyku, są zwykle ostro odgraniczone od otoczenia i nie ulegają rozsiewowi. Ten typ reakcji skórnej można wywołać u większości osób. Wielokrotne, powtarzające się przez długi czas ekspozycje na więcej niż jeden słaby czynnik drażniący prowadzą do wystąpienia przewlekłego kumulującego się ICD.
Z kolei w ACD zmiany skórne mogą ulegać rozsiewowi, a ich nasilenie nie zależy od stężenia alergenu. Miejscami szczególnymi do powstawania kontaktowych zmian spowodowanych kosmetykami są powieki oraz fałdy pachowe i pachwinowe tworzące naturalną okluzję. Mało wrażliwa jest owłosiona skóra głowy, co powoduje, że objawy alergii na kosmetyki do włosów powstają zwykle na skórze czoła, powiek i karku (Raszeja-Kotelba B 2010). W zależności od charakteru zmian zapalnych ACD może mieć podobnie jak ICD charakter ostry lub przewlekły (2002). Opisane poniżej cechy kliniczne są jednakowo charakterystyczne dla obu rodzajów wyprysku. Podstawową zmianą jest wykwit pierwotny. Stanowi go grudka wysiękowa, czyli drobny (wielkości łebka szpilki) wykwit o zabarwieniu czerwonym łatwo przekształcający się w pęcherzyk, który pękając, tworzy minimalnej wielkości studzienkę. Grudki te bardzo prędko zlewają się w różnej wielkości ogniska rumieniowe, w obrębie których nie jest możliwe obserwowanie poszczególnych wykwitów pierwotnych. Powstałe ogniska cechują się odmiennym nasileniem stanu zapalnego. Zmiany ostro zapalne, zwłaszcza nieprawidłowo leczone, charakteryzują się sączeniem i obecnością powierzchni nadżerkowych, mogą być powikłane wtórnym nadkażeniem (liszajcowacenie – impetiginisatio), głównie gronkowcami. Jest ono jednym z powodów, dla których maści ze steroidami przeznaczone do leczenia wyprysku zawierają także antybiotyki. U dorosłych częstym zejściem ognisk wyprysku bywa powstanie zliszajowacenia (lichenisatio) charakteryzującego się zgrubieniem skóry i wzmożeniem jej poletkowania, co u dzieci zdarza się rzadziej niż u dorosłych. Ogniskom rumieniowym towarzyszą obrzęki tkanki podskórnej, niekiedy bardzo wybitne, czasem ledwo wyrażone (Rudzki E 2004). Największe nasilenie obrzęk osiąga na twarzy, rękach oraz mosznie. Obrzęk okolicy oczodołów może utrudniać otwieranie powiek. W wyprysku przewlekłym obrzęk i zaczerwienienie skóry zmniejszają się, nadżerki są wygojone i następuje pozapalne złuszczanie się naskórka (Kieć-Świerczyńska M 2009). Niepowikłany wyprysk przebiega bez objawów ogólnych, zawsze natomiast towarzyszy mu świąd o różnym nasileniu, zwykle wyprzedzający pojawienie się wykwitów chorobowych, okresowo odczuwalny także w obrębie skóry niezmienionej, utrzymujący się nierzadko po ustąpieniu zmian (Chomiczewska D 2008, Kieć-Świerczyńska M 2009).
Dla obrazu histologicznego ACD charakterystyczne są: obrzęk (spongioza) i przerost warstwy kolczystej naskórka (akantoza), niepełne rogowacenie (parakeratoza) oraz nacieki limfocytarne w górnych warstwach skóry właściwej. Przeniknięcie związków chemicznych przez skórę do ustroju może odbywać się przez przestrzenie międzykomórkowe i same komórki naskórka lub przez gruczoły łojowe i mieszki włosowe. Wchłanianie przez gruczoły potowe jest nieznaczne. Zdolność wchłaniania związków chemicznych zależy od właściwości fizykochemicznych, stężenia, rodzaju substancji nośnej, a także okolicy skóry. Absorpcję wzmagają promieniowanie nadfioletowe i podczerwone, podwyższona temperatura skóry, zwiększone pocenie oraz stan zapalny skóry. Przenikanie przez naskórek zwiększa się w wyniku wstępnego działania rozpuszczalników organicznych i detergentów anionowych (Kieć-Świerczyńska M 2009). U dzieci występują głównie dwie odmiany wyprysku: kontaktowy alergiczny i z podrażnienia. Obie odmiany – mimo różnych mechanizmów powstawania – pod względem klinicznym są u dzieci bardzo podobne. Z biegiem lat częstość występowania wyprysku alergicznego rośnie, a wyprysku z podrażnienia maleje (Rudzki E 2004).
Czynniki ryzyka reakcji niepożądanych na kosmetyki u dzieci
Czynnikami zwiększonego ryzyka reakcji niepożądanych związanych ze stosowaniem kosmetyków są odrębności anatomiczne, metaboliczne i farmakodynamiczne skóry małych dzieci (Kamińska E 2011). Większość autorów jest zdania, że skóra osiąga dojrzałość około trzeciego roku życia, a w przypadku dzieci najmłodszych jest bardziej podatna na infekcje, podrażnienia i uszkodzenia mechaniczne oraz charakteryzuje się zwiększoną przepuszczalnością dla substancji obcych w porównaniu do skóry dzieci starszych i osób dorosłych (Trinkkeller H 2007, Caputo R 1999). W pierwszych dniach życia skóra dziecka jest bardziej sucha z powodu zwiększonej wartości TEWL, która maleje w kolejnych miesiącach życia. Uwodnienie powierzchni ciała osiąga szczyt w 12. miesiącu życia, przewyższając stopień nawilżenia występujący u starszych dzieci i dorosłych. Związane jest to między innymi z mniejszą zawartością lipidów oraz naturalnego czynnika nawilżającego oraz podwyższonym pH w stosunku do skóry dzieci starszych (Giusti F 2001).
Możliwość wchłaniania substancji potencjalnie szkodliwych jest większa w przypadku noworodków i niemowląt, z uwagi na stosunek powierzchni skóry do wagi ciała, który jest 2,5 do 3 razy większy w porównaniu z dorosłymi. Do innych czynników ryzyka działań niepożądanych należą niedostateczne wykształcenie gruczołów łojowych i potowych, rozszerzone naczynia krwionośne, zmniejszona zawartość kolagenu i niedojrzałość włókien elastyny (2011). Przykładowo wnikanie ksenobiotyków przez skórę wcześniaków jest 30 do 50 razy większe niż u noworodków donoszonych, a w przypadku salicylanów współczynnik absorpcji przez skórę zwiększony jest nawet od 100 do 1000. Penetracja transepidermalna ksenobiotyków jest także podwyższona w przypadku chorób skóry, takich jak np.: eczema, ichtiosis czy epidermolysis (Rutter N 1987).
Podwyższone ryzyko działań niepożądanych kosmetyków, podobnie jak leków, występuje także w związku z niedojrzałością aktywności niektórych układów enzymatycznych.
Kosmetyki i leki podlegają procesom dystrybucji, biotransformacji i wydalania. Zasadnicze znaczenie z punktu widzenia toksycznego oddziaływania substancji egzogennych ma w tym wieku ograniczona zdolność do ich biotransformacji i wydalania. Narządy odpowiedzialne za detoksykację substancji obcych osiągają pełną dojrzałość w przypadku nerek około 2. roku życia, a wątroby dopiero w 3. roku życia. Prowadzi to m.in. do małej wydajności sprzęgania ksenobiotyków z kwasem glukuronowym. Niedostateczna aktywność dotyczy zwłaszcza enzymów cytochromu P450, N-acetylotransferazy, UDP glukuronylotransferazy,sulfotransferazy.
Z tego względu stosowanie niektórych substancji bezpiecznych u starszych dzieci stanowić może poważne konsekwencje zdrowotne w okresie wczesnego dzieciństwa, zwłaszcza u wcześniaków i niemowląt. Niektóre substancje występujące w kosmetykach po przeniknięciu przez skórę noworodków i niemowląt mogą wywoływać uogólnione reakcje toksyczne. Największe ryzyko związane jest z toksycznym działaniem składników kosmetyków u noworodków (zwłaszcza wcześniaków), niemowląt i małych dzieci, a dotyczy kwasu bornego, salicylowego, związków jodu, fenolu i jego pochodnych, mocznika i etanolu. W ocenie ryzyka niepożądanych działań kosmetyków należy uwzględnić fakt, że kosmetyki nakładane na skórę dziecka podlegają takim samym zasadom farmakodynamiki i farmakokinetyki jak leki stosowane na skórę. Ryzyko w przypadku stosowania kosmetyku zawierającego składniki toksyczne lub składniki działające drażniąco czy alergizująco może być nawet większe niż w przypadku leku, ponieważ kosmetyki nie są objęte obowiązkiem ograniczeń dotyczących ich dawkowania. Ponadto można je stosować dowolnie, na dużą powierzchnię ciała. Wystąpienie reakcji niepożądanych związane ze stosowanym kosmetykiem uzależnione jest nie tylko od rodzaju kosmetyku, lecz także czasu jego kontaktu ze skórą (większe ryzyko dotyczy kosmetyków pozostających na skórze niż spłukiwanych), częstości aplikacji oraz wielkości powierzchni skóry, na którą kosmetyk jest nanoszony (np. większe ryzyko dotyczy preparatu z filtrami UV stosowanego kilka razy dziennie), stężenia składników w produkcie kosmetycznym, właściwości fizykochemicznych składników (np. masa cząsteczkowa, rozpuszczalność w wodzie, lipidach). Większe ryzyko przenikania kosmetyku stanowi skóra uszkodzona oraz warunki okluzji (np. zmacerowana skóra pośladków pod pieluszką). W przypadku kontaktu z błonami śluzowymi ryzyko przenikania kosmetyków jest większe niż w przypadku skóry. Dlatego niezwykle istotne u dzieci jest stosowanie kosmetyków o bezpiecznej i sprawdzonej recepturze.
Kosmetyki oparte głównie na surowcach pochodzenia naturalnego
Alternatywą dla kosmetyków zawierających sztuczne barwniki, konserwanty i substancje zapachowe są produkty oparte przede wszystkim na surowcach pochodzenia naturalnego. Należy zaznaczyć, że nawet składniki pochodzenia naturalnego mogą wywołać objawy nadwrażliwości alergicznej, zwłaszcza w przypadku uczulenia na rośliny z rodziny astrowatych (Compositae), jednak przypadki te występują rzadko. Zaletą tych preparatów jest brak toksyczności nawet przy stosowaniu na większe powierzchnie skóry. Przykładem takiego kosmetyku jest Calendeel. Calendeel jest produktem kosmetycznym o unikatowym składzie. Zawiera substancje o znanych właściwościach leczniczych. Calendeel zawiera wyciągi roślin oraz witaminę E. Nie zawiera barwników ani sztucznych konserwantów. Substancje z naturalnych olejków eterycznych same w sobie mają właściwości konserwujące i są bezpieczne oraz dobrze tolerowane. Preparat ma właściwości kojące w stosunku do zaczerwienionej, swędzącej, podrażnionej czynnikami
zewnętrznymi skóry. Pobudza procesy rewitalizacji i regeneracji bariery naskórkowej. Z uwagi na zawartość flawonoidów oraz innych naturalnych związków posiada silne właściwości antyoksydacyjne. Poniżej przedstawiono charakterystykę preparatu i jego naturalnych składników.
Nagietek (Calendula officinalis)
Nagietek należy do rodziny złożonych (Compositae), od niedawna nazywanej poprawnie rodziną astrowatych (Asteraceae), skupiającej rośliny o właściwościach leczniczych. Kwiat nagietka posiada monografie Farmakopei Polskiej VI i Europejskiej, Komisji ESCOP i WHO. Ekstrakty z kwiatów nagietka redukują stan zapalny. Roślina ma właściwości
odkażające i wspomagające gojenie uszkodzeń skóry. Dzięki temu znalazła zastosowanie jako składnik regenerujący komórki w przypadku różnych uszkodzeń skóry: oparzeń słonecznych, ukąszeń insektów, otarć naskórka. Nagietek zawiera trzy ważne grupy związków czynnych: terpeny, flawonoidy i karoteny. Największe znaczenie mają mieszczące się w pierwszej grupie triterpeny oraz saponiny będące glikozydami kwasu olenanolowego. Ważną grupą są flawonoidy, których zawartość w nagietku sięga do 0,8%, a dominują wśród nich glikozydy izoramnetyny i kwercetyny. Natomiast najważniejsze związki z grupy karotenoidów to likopen i beta-karoten. Substancje te mają duże znaczenie dla farmacji z uwagi na fakt, że należą do tzw. naturalnych zmiataczy wolnych rodników. Kolejne inne ważne związki występujące w nagietku to poliacetyny i olejki eteryczne. Ponadto w roślinie tej stwierdzono obecność laktonów seskwiterpenowych, fenolokwasów i steroli.
Nagietek ma duże zastosowanie w kosmetyce. Jest on składnikiem większości kremów i maści zalecanych przy skaleczeniach skóry, przy czym znakomicie komponuje się z innymi roślinami z rodziny Compositae. Preparaty zawierające nagietek poleca się w przypadku skóry suchej i łuszczącej się, a także wrażliwej skłonnej do infekcji, zaczerwienionej i popękanej. Ekstrakty z nagietka są idealnym remedium na ukąszenia owadów (Jambor J 2006).
Jeżówka wąskolistna (Echinacea angustifolia)
Jeżówka także jest przedstawicielem rodziny Compositae. Zawiera polisacharydy o działaniu immunostymulującym oraz alkylamidy, które stanowią ochronę dla komórek przed bakteriami, wirusami i grzybami. Taka ochrona jest szczególnie ważna dla skóry podrażnionej, uszkodzonej. Ponadto roślina ta zawiera glikozydy flawonowe. Jeden z nich – echinakozyd – obecny jest tylko w jeżówce wąskolistnej. Poza działaniem przeciwmikrobowym ma ona także właściwości przeciwzapalne, działając na drodze hamowania hialuronidazy. Ułatwia powstawanie ziarniny odpowiedzialnej za gojenie ran oraz pobudza namnażanie fibroblastów. Z uwagi na swoje właściwości jeżówka jest obecnie uznawana za pożądany składnik immunokosmetyków chroniących i wzmacniających system immunologiczny bariery skórnej.
Aloes (Aloe barbadensis)
Jest to roślina bogata w witaminy, aminokwasy i enzymy. Ma właściwości nawilżające, wygładzające, dezynfekujące, przeciwzapalne. Zapobiega także tworzeniu się blizn. Glikoproteiny zawarte w żelu aloesowym zwiększają bowiem prawidłowe splatanie włókien kolagenowych w miejscu zranienia. Wg raportu WHO oparzenia skóry pierwszego i drugiego stopnia goją się szybciej po posmarowaniu sokiem aloesowym. Nawilżający żel jest wykorzystywany w maściach i kremach po opalaniu.
Pszczoła miodowa (Apis mellifica)
Produkty oparte na wyciągach pszczół mają zastosowanie w terapii obrzęków i stanów zapalnych skóry, którym towarzyszy ostry ból i silna nadwrażliwość na czynniki zewnętrzne.
Dziki rozmaryn (Ledum palustre)
Roślina ta ma odkażający zapach i używana była od XIII wieku w celu odstraszania insektów i innych małych szkodników (jest znakomitym naturalnym repelentem). Zawiera substancje goryczkowe i garbniki, jak również podobny do kamfory olejek eteryczny. Posiada właściwości antyseptyczne. Ponadto wzmaga ukrwienie skóry i ma właściwości antyoksydacyjne (Jambor J 2006).
Eukaliptus (Eucalyptus globulus)
Olejek z niego otrzymywany ma zastosowanie w lecznictwie i perfumerii. Ma silne działanie przeciwbakteryjne. Pobudza wydzielanie śluzu i ułatwia wykrztuszanie. Oprócz cyneolu, w olejku eukaliptusowym znajdują się również seskwiterpeny o właściwościach przeciwbakteryjnych i przeciwzapalnych. Zawiera też monoterpeny, które mają działanie wykrztuśne, przeciwzapalne i rozkurczowe. Wchodzi on w skład licznych preparatów spożywczych i dentystycznych, które odświeżają oddech. Jest stosowany także w przypadku stanów zapalnych skóry: trądziku, oparzeń, łuszczycy, grzybicy, ukąszeń, trudno gojących się ran (także pooperacyjnych). Zapach olejku eukaliptusowego działa odstraszająco na wszy, pchły, komary i inne owady.
Pokrzywa żegawka (Urtica urens)
Nie znamy drugiego równie bogatego naturalnego źródła mikro- i makroelementów. Pokrzywa żegawka stanowi bogate źródło substancji mineralnych, głównie magnezu. Zawiera flawonoidy (glikozydy kwercetyny i kemferolu), kwasy organiczne (mrówkowy, jabłkowy, masłowy, octowy, bursztynowy), kumaryny (sco- poletyna), aminy
(acetylocholina, histamina, serotonina, cholina), olejki eteryczne, witaminy, głównie C, kompleks witamin z grupy B, witaminę K. Ponadto jest źródłem karotenoidów, alkaloidów, steroidów, triterpenów oraz wielu protein.
Witamina E (tokoferol)
Ma właściwości antyoksydacyjne, przez co opóźnia starzenie się skóry. Zabezpiecza ją przed działaniem wolnych rodników. Wspiera proces regeneracji skóry i chroni ją przed szkodliwym wpływem środowiska, w tym promieniami UV.
Piśmiennictwo
1. Belhadjali H., Mohamed M., Youssef M. i wsp., Contact sensitization in atopic dermatitis: results of a prospective study of 89 cases in Tunisia. Contact Dermatitis 2008. 58: 188.
2. Giordano-Labadie F., Rance F., Frequency of contact allergy in children with atopic dermatitis. Contact Dermatitis: results of a prospective study of 137 cases. Contact
Dermatitis 1999. 40: 192-195.
3. Glińska O., Rudzki E., Alergia na kosmetyki. Kosmetologia pielęgnacyjna i lekarska. pod red. Noszczyk M. Wydawnictwo PZWL. Warszawa 2010: 65-71.
4. Jambor J., Rośliny lecznicze od aloesu do żeń-szenia. Wydawnictwo Farmapress 2006; 127-130.
5. Imai S., Kuwabara C., Infant skin and its care. Cosmetics & Toiletries 1992. 107: 85-90.
6. Kieć-Świerczyńska M., Kręcisz B., Świerczyńska-Machura D., Uczulenie kontaktowe na środki zawarte w kosmetykach. Medycyna Pracy 2009. 3: 245-249.
7. Kordus K., Śpiewak R., Emolienty z apteki – pomoc czy zagrożenie dla chorych na wyprysk? Alergia Astma Immunologia 2012. 17(3): 147-153.
8. Majewski S., Podrażnienie i alergie jako reakcja na kosmetyki. Alergia 2004. 1: 21-23.
9. Militello G., Jacob S.E., Crawford G.H., Allergic contact dermatitis in children. Curr Opinion Pediatr 2006. 18(4): 385-390.
10. Nardelli A., Morren M.A., Goossens A., Contact allergy to fragrances and parabens in an atopic baby. Contact Dermatitis 2009. 60(2): 107-109.
11. Raszej-Kotelba B., Adamski Z., Objawy niepożądanego działania kosmetyków. Dermatologia dla kosmetologów. pod red. Adamski Z., Kaszuba A., Wydawnictwo Urban & Partner. Wrocław 2010: 219-227.
12. Rastogi S.C., Johansen J., Menne T., Frosch P., Bruze M., Andersen K.E., Contents of fragrance allergence allergens in children’s cosmetics and cosmetic-toys. Contact Dermatitis 1999. 41: 84-88.
13. Rudzki E., Alergia na kosmetyki. Przegląd alergologiczny 2004. 1: 29-31.
14. Rudzki E., Alergeny. Medycyna Praktyczna. Kraków 2008: 275-416.
15. Pons-Guraud A. Cosmetics and atopic dermatitis in children. Nouvelles Dermatologiques 1994. 13(6): 409-414.
16. Simonsen A.B., Deleuran M., Johansen J.D., Sommerlund M., Contact. Contact allergy and allergic contact dermatitis in children – a review of current data. Contact Dermatitis 2011. 65: 254-265.
17. Śpiewak R., Allergische Kontaktdermatitis im Kindesalter, Eine Ubersicht Und Meta-Analise. Allergologie 2002. 25(7): 374-381.
18. Szarmach H., Korolkiewicz Z., Postępowanie terapeutyczne z atopowym zapaleniu skóry u dzieci. Przewodnik Lekarza 2004. 4: 98-107.
19. Rutter N., Percutaneus drug absorption in the newborn: hazards and uses. Clinics Perinatol 1987. 14: 911-30.
20. Herrmann K., Trinkkeller V., Pflege der Haut im Alterungsprozess. Dermatologie und medizinische Kosmetik. Springer Medizin Verlag Heidelberg 2007. 183-190.
